De oorlog in Oekraïne. Ze raakt, ze maakt boos, stuwt ons verdriet soms met volle kracht naar boven. Ze confronteert heftig met onze machteloosheid en onze angst over waar dit allemaal gaat eindigen. Niet in het minst roept ze ook teleurstelling op over hoe het in godsnaam mogelijk is dat dit gebeurt. Het is niet fair, het is waanzin. Voor ieder die toebedeeld is met een gezonde dosis empathie, lijkt het onbegrijpelijk wat dit volk moet meemaken en bij uitbreiding alle slachtoffers van oorlogsgeweld.

Als ik je zou vragen naar de zinvolheid van deze oorlog, is de kans groot dat je me voor gek verklaart: wat kan er nu in ’s hemelsnaam zinnig zijn aan zulke gruwel?!

Ook al kan het zoeken naar betekenis in een vreselijke situatie beslist onwezenlijk aanvoelen, toch komt uit talrijke studies naar voren dat de basis van duurzaam geluk voornamelijk gevormd wordt door ons vermogen zin te geven aan de verhalen die ons overkomen. Uit de resultaten van een grootschalig onderzoek van sociaal-psycholoog Roy Baumeister, komt zelfs naar voren dat wij als het ware geprogrammeerd zijn om te zoeken naar zingeving. Een afwezigheid ervan kan zelfs leiden tot depressie. Het gevoel van zinvolheid blijkt dus van enorm belang voor onze animo.

De gave om zin te geven aan een traumatische ervaring blijkt in ieder geval ook een goed antidotum te zijn tegen verbittering en vijandigheid. Dit wordt althans beweerd door psycholoog Robert Neimeyer, die heel wat onderzoek deed naar betekenisconstructie. Ik vind het in ieder geval een hoopvolle gedachte omdat ze een waardige en zinrijke toekomst vooropstelt.

Als betekenisgeven zo’n grote rol speelt in ons welzijn, als het bepaalt of een mens wel of niet wrokkig wordt, dan loont het natuurlijk de moeite te gaan onderzoeken wat de aard van zingeving is en welke ingrediënten in dit proces belangrijk zijn. Want hoe begin je eraan?

Als we willen weten ‘hoe’ betekenis te geven, dan moeten we ons bezig houden met wat het gebeuren zin geeft, eerder dan ons af te vragen waarom het zich heeft voorgedaan.

‘Waarom overkomt mij dit?’ is een normale vraag naar betekenis in het rouwproces dat een oorlog onherroepelijk met zich meebrengt. Je rouwt om al hetgeen je hebt verloren: je veilige haven, sommige dierbare naasten, het toekomstbeeld dat je had, …

Het riskeert echter wrang te worden als we ons blijvend vastpinnen op die beroemde ‘waarom’ vraag. Wanneer wij daarin blijven steken, riskeren cynisme en wrok vrij spel te krijgen. Er is namelijk geen billijk antwoord te vinden op die vraag. Tegelijk houdt het je ook vast in de rol van slachtoffer. Wie de nadruk blijft leggen op zijn slachtofferschap, ontneemt zichzelf de kans om verantwoordelijk om te gaan met wat het lijden bij hem teweeg brengt. Dat is een voedingsbodem voor verbittering. De zoektocht naar zingeving is dan ook een medaille met twee kanten: het kan helend zijn om zin te verlenen en het kan stagnerend zijn als de klemtoon van die zoektocht verkeerd ligt.

Het is behulpzamer te vertrekken vanuit de vraag: ‘wat doe ik hier nu mee?’ Hoogleraar theologie Dr. Ganzevoort die onderzoek deed naar zingeving en spiritualiteit, zegt hierover dat de vraag naar wat het hele gebeuren zin kan geven, in wezen veel fundamenteler is dan de vraag naar de zin van het gebeuren. Vertrekken vanuit de premisse dat we de mogelijkheid hebben om zelf te beslissen hoe we omgaan met wat er op ons pad komt, werkt bevrijdend.

We kunnen misschien niet kiezen wat ons overkomt, wel hoe we erop reageren. Het is net door het opnemen van die verantwoordelijkheid, dat we betekenis creëren. Zelfs onder de meest barmhartige omstandigheden.

De beroemde psychiater Viktor Frankl, wist dit uit eerste hand te vertellen. In zijn boek ‘De zin van het bestaan’ getuigt hij over zijn wedervaren als overlever van de holocaust. Als gevangene in verschillende concentratiekampen onderging hij de schokkende realiteit van de ontmenselijking die de nazi’s systematisch als strategie hanteerden.

Frankl zag met eigen ogen dat degenen die in de kampen in staat waren om te midden van al dat lijden zin te blijven vinden, weerbaarder waren dan degenen die zich hadden overgeleverd aan de gedachte dat niets er nog toe deed. Een gevangene die niet langer in zijn toekomst geloofde, verloor daarmee ook zijn houvast. Hij liet zich gaan en vertoonde vanaf dan ook snel verschijnselen van geestelijke en lichamelijke aftakeling.

De hoop levend houden op een positieve toekomst, iets hebben om naar te streven en voor te leven, geeft op een zeer krachtige manier zin. In de kampen hielp het gevangenen overeind te blijven in de barbaarse omstandigheden.

Frankl citeerde Nietzsche dan ook met recht en rede: ‘Hij die een reden tot leven heeft kan vrijwel alle levensomstandigheden verdragen’. Zij die de hoop koesterden op een beter leven, zagen in hun verbeelding hoe ze zich herenigden met hun dierbaren, hoe ze zouden trouwen, een zaak beginnen, … Viktor zelf zag zich op een podium in intiem gezelschap een lezing geven over de psychologie van het concentratiekamp! Hij beweerde dat het hem hierdoor lukte boven de kwellingen van het moment uit te stijgen en deze te beschouwen alsof ze reeds tot zijn verleden behoorden.

Het geven van betekenis manifesteerde zich ook op allerlei andere manieren: in het maken van kunst, het zingen van liederen, het blijven zien en inzetten van humor. Ook het stellen van menselijke daden in de inhumane context, was een belangrijke zingever: gevangen die anderen troosten, die hoopgevende verhalen bleven vertellen aan anderen, die het weinige eten dat ze konden bemachtigen, deelden.

Frankl laat als geen ander zien hoe mensen in de meest onmenselijke omstandigheden in staat zijn hun lijden te overstijgen door hun waardigheid te behouden.

In een wereld waarin ze alles van je afpakken, is er één ding dat ze je niet kunnen ontnemen: je  innerlijke houding ten opzichte van je lijden. Het is deze geestelijke vrijheid die inhoud en betekenis geeft aan het leven. Meer nog, zegt Frankl: het zijn net zulke moeilijke gebeurtenissen, die de mens in de gelegenheid stellen om een hoger geestelijk niveau te bereiken, of in tegendeel, deze aan zich te laten passeren. Een niet aflatend streven om menselijk eerbiedig te blijven is uiteindelijk een keuze die bepaalt of je het lijden waardig bent. Zo krijgt pijn betekenis.

We hebben te leren dat het er niet zozeer toe doet wat wij van het leven verwachten, dan wel wat het leven van ons verwacht.

De zin van het leven is verantwoord omgaan met wat het leven van ons vraagt. Wanneer je ondervindt dat lijden je lot is, dan moet je dit opvatten als een taak die je te vervullen hebt, aldus Frankl. Hij maakt dan ook het statement dat het opnemen van verantwoordelijkheid de essentie is die het menselijk bestaan zin geeft.

Op basis van zijn ervaringen in de kampen, ontwikkelde hij de logotherapie. Daarin stelt hij dat de zoektocht naar betekenis één van de fundamentele grondslagen van onze existentie vormt. De logotherapie is er vooral op gericht om mensen te ondersteunen bij het zoeken van hun levensdoel, bij het vinden van een leidraad of kompas dat hun leven richting geeft. Met de logotherapie wil hij de mens uitdagen tot het vervullen van zijn potentieel of levensmissie.

Ook Edith Eger ontwikkelde het vermogen om vreselijke situaties als leermeester te zien. Als lotgenoot en later ook vriend van Viktor Frankl, vertelt ze in haar boek ‘De keuze’ het hartverscheurende relaas van haar tijd in Auschwitz. Als 94 jarige geeft ze tot op de dag van vandaag nog therapie. Ze noemt het ‘keuzetherapie’. Ze zegt dat het niet uitmaakt hoe groot je lijden is, je kan altijd blijven kiezen voor hoop en liefde. Haar vastberadenheid om zichzelf niet te laten vernietigen door haar pijnlijk verleden, gaf haar de kracht om deze te transformeren naar een geschenk waarmee ze ook anderen kan genezen.

In haar boek lees je ook dat ze eerst nog vele jaren wegliep voor zichzelf en haar verleden. Ze ontkende haar verdriet en trauma. Ze bagatelliseerde het en deed alsof alles goed met haar ging. Het was een worsteling om de draad van haar leven weer op te pakken na haar gevangenschap. Tot ze uiteindelijk besefte dat ze haar verdrongen emoties onder ogen moest leren zien als ze er geen gevangene meer van wilde zijn. Ze ging in therapie en keerde in 1990 ook terug naar de kampen waar zij door de hel was gegaan. Zo vond ze de moed om in het reine te komen met haar meest pijnlijke ervaringen.

Edith’s verhaal laat zien dat degene die de moed opbrengt om zijn grootste verlatenheid te doorvoelen, er door gelouterd wordt. Ook dit proces verleent betekenis aan de meest pijnlijke ervaringen.

Hierdoor kom je als het ware als een ander mens uit de hele crisis naar boven. Een mens met een hernieuwd zelfvertrouwen die ontdekt heeft dat hij zijn diepste verdriet kan dragen. Het is een soort van herkadering, een herwaardering van het eigen zelf.*

Om dit allemaal even samen te vatten, kun je stellen dat er in feite drie belangrijke ingrediënten van belang zijn in het proces van betekenisgeving:

Als we zin willen geven aan wat ons overkomt, dienen we:

• Verantwoordelijkheid op te nemen over hoe we omgaan met wat er op ons pad komt. We kunnen steeds blijven kiezen voor het stellen van menswaardige daden in de meest zware omstandigheden en deze te beschouwen als leermeester. Het innerlijk besluit dat we ons lijden waardig zijn, geeft betekenis aan de pijn.

• De hoop op een positieve toekomst levend houden. We hebben op ieder moment de innerlijke vrijheid om te blijven geloven in het goede, in liefde en hoop.

• De confrontatie aangaan met ons verdriet is allesbehalve makkelijk, maar wel louterend. De moed om in het reine te komen met een pijnlijk verleden is een krachtige betekenisgever.

Als we alle elementen overlopen die van belang zijn in het proces van betekenisgeving, dan kunnen we alleen maar constateren dat zingeven een aangelegenheid van actieve aard is. Zo wordt het ook verteld door Wielink en Wilhelm die samen heel wat research deden naar betekenisgeving bij verlieservaringen. Betekenis moet je construeren. Zo hebben we als vertellers van ons eigen verhaal de macht om wat ons overkomt te herkaderen naar een queeste waarin we – net omwille van de vele hindernissen- als held tevoorschijn komen. Dit brengt me uiteindelijk bij het hoopvolle citaat van Jung, die stelde:

“Ik ben niet wat me overkomen is, ik ben wie ik verkies te worden.”